Medeksza Stefan Franciszek z Proszcza h. Lis odmienny (ur. ok. 1629, zm. między 1690 a 1696), sędzia ziemski kowieński, poseł sejmowy, pamiętnikarz, dyplomata. Pochodził z kowieńskiego rodu bojarów wielkoksiążęcych Prostewiczów lub Proszczewiczów, którym W. Kojałowicz przypisał w połowie XVII w. tatarskie pochodzenie (H. Łowmiański opowiada się za pochodzeniem litewskim). Przodek M-y Jan Wojciechowicz Prostewicz posiadał w r. 1567 dobra Medeksze (stąd nazwisko rodziny) i Żejmeny, które dziedziczył M., syn Marka. M. był w młodości dysydentem, prawdopodobnie kalwinem, na katolicyzm przeszedł i zaczął używać drugiego imienia – Franciszek – zapewne w związku ze swą służbą u Wincentego Gosiewskiego, podskarbiego wielkiego i pisarza ziemskiego lit., do którego przeszedł po r. 1652, prawdopodobnie z dworu Janusza Radziwiłła, hetmana polnego lit. We wrześniu 1654 prowadził w Kojdanowie z ramienia Gosiewskiego, wówczas już hetmana polnego lit., pertraktacje z pułkownikami wojska litewskiego, starając się ich pozyskać dla stronnictwa dworskiego, a po bitwie pod Szepielewiczami weryfikował liczebność zaciężnej armii litewskiej pozostałej po pogromie. Wyruszył następnie w podjeździe do wschodnio-północnej Białorusi celem zasięgnięcia wieści o losie oblężonych miast, a nieco później przeprowadzał posła tatarskiego Alibiego do króla ku Grodnu. W r. 1655 wyprawił go Gosiewski z listami spod obleganego Mohylewa na sejmik wileński. W czasie wyprawy rosyjskiej 1655 r. M. był chorążym zapewne chorągwi pancernej Gosiewskiego. Po upadku Wilna (8 VIII 1655) Gosiewski przy jego pośrednictwie kontaktował się z posłem carskim Wasylem Nikityczem Licharowem, a następnie wysłał M-ę spod Kiejdan w tajnej misji do Moskwy, aby przeprowadził posła moskiewskiego do króla. M. wypełnił to zadanie i przyprowadził posła carskiego Fedora Michajłowicza Bolszogo-Rtiszczewa 1 X t. r. pod Brześć, gdzie rokował on z konfederatami wojskowymi i Pawłem Sapiehą. Opiekował się następnie dobrami uwięzionego przez Szwedów (8 IX) w Prusach Książęcych Gosiewskiego i z polecenia księcia Janusza Radziwiłła był dwukrotnie przystawem posłów moskiewskich do Radziwiłła.
W r. 1656 po ucieczce Gosiewskiego z Prus M. pomagał mu w ponownym zorganizowaniu wojska, a następnie pozostał przy królu jako jego rezydent. W czasie wyprawy do Prus Książęcych pracował w kancelarii Gosiewskiego, a po zwycięstwie pod Prostkami (8 X) objął w posiadanie miasto Ełk. Wkrótce po 9 XI t. r. wyjechał w charakterze rezydenta Gosiewskiego do Gdańska na dwór królewski, skąd powrócił w styczniu 1657 na Żmudź, aby wyruszyć z polecenia króla do cara. Dn. 30 V 1657 w nagrodę za oddane usługi otrzymał od króla królewszczyznę Dawkajnie w pow. kowieńskim (nadanie wspomina, że odbył trzykrotnie podróż do cara i służył w chorągwi pancernej Gosiewskiego). Prowadził następnie pertraktacje z kniaziem Michałem Siemienowiczem Szachowskim w sprawie współdziałania w wojnie ze Szwedami. Dn. 9 VIII t. r. wyjechał znów do Moskwy, aby zapobiec odnowieniu rozejmu rosyjsko-szwedzkiego. Zawiózł również list króla duńskiego o zawieranym przez niego sojuszu z Polską i Austrią oraz listy i dokumenty poselskie przekazane mu przez Krzysztofa Paca, który sam z powodu zarazy do cara nie dojechał. Zatrzymany z obawy przed zarazą w Borysowie przez kilka tygodni, został M. wpuszczony do Moskwy dopiero 6 II 1658. Nie zdołał zresztą wypełnić swej misji; dn. 25 III był już w drodze powrotnej w Kiejdanach, a 3 V przesłał Gosiewskiemu do Brześcia listy carskie i relacje z podróży. Wkrótce potem wyruszył raz jeszcze do Moskwy z listem Leopolda I, króla węgierskiego, który zawiadamiał cara o zawarciu sojuszu z Rzecząpospolitą i przejściu elektora brandenburskiego na stronę koalicji antyszwedzkiej. Po powrocie 28 IX t. r. wyruszył spod Żejm od hetmana Gosiewskiego do króla pod Toruń w sprawach wojska litewskiego.
Po klęsce pod Werkami i wzięciu do niewoli Gosiewskiego (21 X) M. zabiegał na sejmikach litewskich o wstawienie do instrukcji poselskich sprawy jego uwolnienia. Jeździł z ramienia szlachty kowieńskiej na Żmudź, aby z polecenia królewskiego skłonić pospolite ruszenie żmudzkie do przybycia pod Kowno. Po bitwie pod Kuszlikami jesienią 1661 uzyskał od Stefana Czarnieckiego obietnicę przekazania jego jeńców carowi w zamian za Gosiewskiego i skłonił litewskie wojsko skonfederowane, aby z analogiczną propozycją wysłało do Moskwy swego gońca Władysława Sokołowskiego. Był M. już wówczas dworzaninem i sekretarzem królewskim, a także dworzaninem skarbowym. W r. 1662 został posłem pow. kowieńskiego na warszawski sejm nadzwycz. Wyprawiono go z sejmu do cara w sprawie uwolnienia więźniów i rokowań z Moskwą. W czasie tej drogi już za Niemnem w Turcu spotkał uwolnionego hetmana Gosiewskiego i powrócił do Warszawy. Powtórnie wyruszył 22 VII 1662 do Moskwy z listami zawierającymi podziękowanie za uwolnienie Wincentego Gosiewskiego oraz innych jeńców. Przyjęty przez cara 17 VIII t. r. prosił go o uwolnienie dalszych jeńców. Drogę tę i przebieg poselstwa przedstawił w odrębnym diariuszu wysłanym 21 X t. r. z Wilna do kanclerza Krzysztofa Paca. Pismo cara do króla zawiózł M. do króla do Lwowa.
Po zamordowaniu przez konfederatów Gosiewskiego (29 XI 1662) zjechał M. do skonfederowanego wojska litewskiego do Olity i przez kilka tygodni pilnował spraw procesowych, konferując z senatorami zgromadzonymi dla rokowań z wojskiem w pobliskich Puniach. Prześladowany przez konfederatów, schronił się przed nimi w grudniu 1662 w Prusach. Po rozwiązaniu konfederacji wojskowej powrócił na Litwę i w lutym 1664 obrany został deputatem na Trybunał Główny W. Ks. Lit. Pełnił na nim z wyboru izby trybunalskiej funkcję podskarbiego trybunalskiego. T. r. w czasie sejmu pilnował sprawy procesu wytoczonego zabójcom Gosiewskiego i brał udział w pisaniu dekretu sądu sejmowego. W r. 1666 otrzymał od Krzysztofa Paca, kanclerza lit. i starosty kowieńskiego, godność pisarza grodzkiego kowieńskiego. W r. 1667 został powtórnie deputatem na Trybunał. Posłował z ramienia króla na sejmik przedsejmowy kowieński, po czym, wbrew konstytucjom sejmowym, obrany został posłem pow. kowieńskiego na sejm 1668 r. W czerwcu składał relację na sejmiku z rozerwanego sejmu i został obrany posłem sejmiku do hetmana Michała Paca. W czasie bezkrólewia został sędzią kapturu kowieńskiego, a 15 X t. r. obrany został posłem na sejm konwokacyjny. Sejm ten wysłał go do cara z misją, której celem miało być przeciwdziałanie próbom zawarcia sojuszu moskiewsko-tatarskiego. W czasie trwania tego poselstwa obrano go zaocznie posłem kowieńskim na sejm elekcyjny.
W r. 1670 należał do orszaku spotykającego na granicy Rzeczypospolitej cesarzową matkę i jej dwie córki: Eleonorę, przyszłą królową polską, i Beatę. Dn. 11 III t. r. został sekretarzem sądów asesorskich, a następnie poborcą podymnego. W r. 1673 jako sługę Paców, a zatem gorliwego stronnika króla Michała Korybuta, obrano M-ę posłem kowieńskim na zjazd generalny do Warszawy, opowiadający się przy królu Michale. Przysięgał w Warszawie, że stać będzie przy królu i konfederacji gołąbskiej. W czasie powtórnego bezkrólewia obrany został 30 XII 1673 sędzią kapturowym pow. kowieńskiego. We wrześniu 1674 otrzymał od swego protektora Krzysztofa Paca urząd podstarościego sądowego kowieńskiego i zarząd Wyłkowyszek, a pisarstwo grodzkie kowieńskie przekazał swemu bratankowi Salomonowi Andrzejowi Medekszy. Posiadał już wówczas od lat kilku również godność podczaszego księstwa żmudzkiego. W r. 1676 został ponownie posłem na sejm, a w r. 1677 obrano go «zgodnie bez kresek» na podsędkostwo kowieńskie. Dn. 3 XII 1680 został obrany posłem na sejm. Należał do grupy sześciu posłów z obozu pacowskiego, którzy 26 V 1681 zerwali sejm. W r. 1682 po raz trzeci został deputatem na Trybunał Główny. W lutym t. r. chory już poważnie Krzysztof Pac, kanclerz lit., powierzył mu nadzór budowy kościoła dla kamedułów w Pożajściu nad Niemnem. W r. 1685 i następnie 29 I 1688 obierano go posłem na sejm. W r. 1688 w czasie sejmu grodzieńskiego gościł króla Jana III w Pożajściu u kamedułów i otrzymał od niego następnie «darmo» przywilej na urząd sędziego ziemskiego kowieńskiego, na który obrany został 2 IV 1690.
M. zgromadził pokaźny majątek, na który składały się dobra Żejmy (Żejmeny), Niemole i Gudele, królewszczyzna Dawkajny, dwa domy w Wilnie, jeden w Kownie z dwoma folwarkami i cztery w Wyłkowyszkach, eliberowane konstytucjami 1677 i 1678 r. M. nadał kościołowi w Kiejdanach (a nie w Kownie) 7 włók z Dawkajn jeszcze w r. 1667, co potwierdziła konstytucja sejmowa. W kościele w Pożajściu wzniósł grobowiec rodzinny («sklep»), w którym pochował żonę i dwoje dzieci i sam zamierzał spocząć. Zmarł M. między 9 VIII 1690 a 17 VI 1696.
M. utracił pierwszą żonę, nie znaną z nazwiska, przed r. 1670; w t. r. ożenił się powtórnie, zapewne z Katarzyną Anną Worłowską, wojszczanką kowieńską, z którą miał dwóch synów: Dominika Mikołaja, podstarościego sądowego kowieńskiego, i Aleksandra Stanisława, koniuszego, a następnie stolnika kowieńskiego, oraz kilka córek, z których Róża była jeszcze w r. 1688 panną. Druga żona M-y zmarła przed r. 1688, gdyż w czasie spisywania w Gudelach 16 II 1688 testamentu żoną M-y była Zofia, córka Cezarego Podlodowskiego, zapewne wdowa po Glince. Miał z nią M. syna Andrzeja (ur. przed 9 VIII 1690), który został księdzem.
M. spisywał stale diariusze zarówno prywatne, jak i publiczne. Te ostatnie miały najczęściej charakter sprawozdań z misji dyplomatycznych zlecanych mu przez Wincentego Gosiewskiego, Krzysztofa Paca bądź samego króla. Część tego dorobku: «skoropisma, scripta, thestamenty», spłonęła w czasie pożaru dworu żejmeńskiego, jak stwierdził to sam M. w swym testamencie z 16 II 1688. Większość pozostałych papierów zgromadził M. w r. 1690 w jedną całość, do której weszły również listy pisane w sprawach publicznych i instrukcje. Uzupełnił ją nowymi rozdziałami przedstawiającymi jego działalność publiczną. Powstała w ten sposób obszerna Księga pamiętnicza (obecnie rkp. 1053 w B. PAN w Kr.). Trafiły do niej także dwie strony wtórnie użyte z zapiskami pochodzącymi z niezachowanego diariusza prywatnego lub notatek osobistych. Wydana drukiem w r. 1875 przez W. Seredyńskiego („Script. Rer. Pol.” t. 3) prawie w całości, pt. Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654–1668, posiada dużą wartość jako źródło do dziejów stosunków polsko-rosyjskich i wewnętrznych litewskich, a także obyczajów panujących w XVII w.; nie odznacza się jednak walorami literackimi.
Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), III; Słownik Geogr., VI 225, XIV 260; Kojałowicz, Compendium, s. 156–7; Niesiecki; Uruski, X 294; Uruski, Uzupełnienia i sprostowania, Cz. II, W. 1933 s. 43–5; – Łowmiański H., Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, Wil. 1931 I 340, 344; Wójcik Z., Polska i Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655–1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 I 342, 343; tenże, Traktat andruszowski i jego geneza, W. 1959 s. 115, 116, 118; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV 490, 499; Opis dokumentov Centralnego Archiva Drevnich Aktovych Knig, Vil. 1912 vyp. VIII 422, IX 56, 386, 431; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, XXXIII col. 716 (Litovskaja metrika, cz. 3); Vol. leg., IV 475 fol. 1008, V 262 fol. 537, s. 313, fol. 641; – Arch. PAN w W.: Papiery Stefana Burhardta, nr 20 (pozostałości archiwum orwistowskiego Medekszów, wśród nich testament M-y); B. Czart.: rkp MN 169 7 VI (kopia diariusza J. A. Chrapowickiego); Centr. Gosud. Archiv Drevnich Aktov: fond 389 (Metryka Litewska) ks. I A (Zapisów) nr 130 fol. 66v.–67; – Informacje pisemne S. Burhardta.
Tadeusz Wasilewski